اخلاق حرفه‌‌ای از جمله نیازهایی است که باید به آن توجه ویژه شود و به افراد و کارکنان و مدیران خود آموزش دهیم. برخی جامعه‌شناسان معتقدند اخلاق حرفه‌ای کار در ایران آن چنان که باید و شاید تعریف نشده و نیازمند بازنگری‌هایی است. اینکه اخلاق فردی وسازمانی در این میان چه میزان تاثیرگذار است، سوالی‌ست که باید پاسخ داده شود. در همین خصوص با آیت الله دکتر حسین تاج‌آبادی عضو هیات علمی و دانشیار دانشگاه صنعتی مالک اشتر گفت‌و گویی داشته‌ایم تا بدانیم سیره و روش بزرگان در حین کار چه بوده است و چگونه می‌توان با الگوبرداری از آن‌ها رفتار اخلاقی و حرفه‌ای خود و جامعه را بهبود بخشیم.

عوامل اثرگذار بر رفتارهای اخلاقی را چه می‌دانید؟
پیش‌فرض‌ها و انتظارات دو عامل اثر گذار بر اخلاق هستند که به علم اخلاق جهت می دهند.
پیش‌فرض‌های دانشمندان و نظریه‌پردازان در هر علمی مؤثر هستند و تفاوتی ندارد که آن علم، علم اخلاق باشد یا سایر علوم. به عنوان مثال کسی که با پیش‌فرض سکولار به اخلاق نگاه می‌کند و از آن منظر اخلاق را ارزیابی می‌کند و معتقد است که دین هیچ گونه مرجعیتی در امور اخلاقی ندارد و عقل خود بنیاد و علوم تجربی را تنها مرجع تنظیم و متعادل کردن رفتارها ذکر می‌کند، با کسی که این ایده و اندیشه را ندارد و معتقد است جهان خدایی دارد و آخرت و جهان دیگری هست، دیدگاه متفاوتی دارد.
توجه به ویژگی‌های اخلاق سکولار نشان می‌دهد چطور این پیش‌فرض‌ها در حوزه اخلاق تأثیر می‌گذارد. باید گفت از ویژگی‌های اخلاق سکولار غیردینی بودن آن است و هر گونه متن یا شخص دینی در اخلاق سکولار مردود است.
ویژگی دیگر اخلاق سکولار دنیوی بودن آن است. از دیدگاه فرد سکولار آنچه که برای انسان ارزش دارد خود دنیاست؛ قدرت، شهرت، نام، نان و آنچه که در حیطه لذت‌های دنیایی جا می‌گیرد اینها مولفه‌های یک فرد سکولار را مشخص می‌کند.
نکته دومی که در اخلاق تأثیر می گذارد، نسبت آزادی و اخلاق است. اخلاق سکولار وقتی نسبت بین آزادی و اخلاق را می‌سنجد، سهم بیشتر را به آزادی و سهم کمتر را به اخلاق می‌دهد و دست انسان را باز می‌گذارد و می‌گوید که انسان باید حداکثر آزادی را داشته باشد. تنها قیدی که برای آزادی در دنیای سکولار معروف است، این که جلوی آزادی دیگران را نگیرید و جز این هر کاری می‌توان انجام داد.
ویژگی دیگر این است که سکولارها اخلاق را امری شخصی می‌دانند. انسان از دو بعد فردی و اجتماعی قابل ارزیابی است. سکولارها می‌گویند اخلاق در حوزه اجتماعی سهمی ندارد و هیچ کس حق اظهار نظر در مورد رفتار دیگری را ندارد؛ مثل اینکه ما در حوزه سلایق دیگران نمی‌توانیم ورود کنیم. مثلا کسی دوست دارد موهایش را بلند کند ویا کسی دوست دارد لباسش فلان رنگ باشد، ما حق نداریم به او بگوییم چرا ! این موضوع تأثیر بزرگی بر اخلاق و رفتار می‌گذارد. پس آنها اخلاق را امر شخصی می‌دانند.
آخرین مولفه‌ای که در خصوص اخلاق سکولار می‌توان گفت نسبیت‌گرایی اخلاق سکولار هست. یعنی هیچ آموزه و گزاره اخلاقی در حوزه اخلاق سکولار نمی‌توان یافت که ثابت و ماندگار باشد. همه آنها از یک امر نسبی برخوردار هستند. یعنی امری ممکن است امروز شایسته باشد و در شرایط دیگری ناشایست باشد.
اما اخلاق اسلامی، اخلاق را امر درونی ،عقلانی، وحیانی، قلبی و شهودی می‌بیند. بر خلاف اخلاق سکولار که می‌گفت مبنای اخلاق، فقط عقل خود بنیاد و تجربه هست، مبنای اخلاق در اسلام غیر از عقل، وحی و قلب و شهود نیز هست و گزاره‌های اخلاقی در اخلاق اسلامی ثابت ومانا هستند. مثلا ظلم همیشه بد است، به عبارت کلاسیک اسلام برای اخلاق حسن و قبح ذاتی قائل است.
نکته دیگر؛ فراگیربودن اخلاق اسلامی است. یعنی اختصاص به یک گروه خاصی ندارد و اخلاقی که اسلام بیان می‌کند برای تمام انسان‌ها اعم از سیاه و سفید، شرق و غرب، امروز و فرداست.
اخلاق اسلامی این جهانی و آن جهانی است. اما در سکولاریسم، آن گونه که گفته آمد عمدتا از زاویه دنیا فقط به اخلاق نظاره می‌شود. نظر گاه اسلام هر دو جهان است و هر دو را تنظیم می نماید. ویژگی دیگر اخلاق اسلامی این است که بر خلاف اخلاق سکولار دارای الگو است. در اخلاق سکولار هیچ فردی به عنوان الگو شناخته نمی‌شود. چون اخلاق را شخصی معرفی کرده و موضوعی که برای فردی شایسته است، ممکن است برای فرد دیگر شایسته نباشد.
از مجموع موارد فوق به دست می‌آید که یکی از فاکتورهای موثر و کلان در رفتار، پیش‌فرض‌هاست. یعنی با چه پیش‌فرض‌های ذهنی وارد اخلاق در حوزه کسب و کار می‌شویم. با بینش سکولار یا با بینش اسلام. اگر با مولفه‌های اخلاق سکولار که گفته شد، به اخلاق کسب و کار نگاه شود، یک تعریف و اگر با مولفه‌هایی که در بینش اسلامی وجود دارد وارد این حوزه شویم، شرایط کاملا متفاوت خواهد بود. عامل دوم موثر بر رفتارهای اخلاقی، انتظارات ماست. چون انتظارات ما به علوم جهت می‌دهد. به عنوان مثال والدینی که از فرزندشان انتظار علم و دانش دارند، تمام افعالی را که از فرزندشان می‌بینند در راستای این نگرش توجیه و تفسیر می‌کنند. در مقابل خانواده‌ای که انتظار دارند فرزندشان ورزشکار قوی باشد، تجزیه و تحلیل متفاوتی از رفتارهای فرزندشان خواهند داشت که مطابق با همان دیدگاه‌شان است. بنابراین انتظار ما از یک علم، جهت خروجی آن علم را می‌تواند مشخص کند. اگر انتظار داشته باشیم که علم در حوزه شهود یا جهان آخرت نظریه‌پردازی کند، علم اخلاق را به شیوه خاصی تفسیر می‌کنیم. بنابراین دو فاکتور کلی موثر بر اخلاق؛ پیش‌فرض‌ها و انتظارات ما از اخلاق هستند.

اخلاق کسب و کار تا چه میزان بر روابط درون و برون سازمانی اثر می‌گذارد؟
برای روشن نمودن این مسئله اول باید ببینیم حرفه اصلا چیست. هفت رکن در حرفه قوام‌بخش هستند: اول بحث ارتباط است. اگر به تعریف حرفه نگاه کنیم، که حرفه یک فعالیت اجتماعی است بنابراین یک نوع ارتباط را می‌طلبد. پس حرفه نمی‌‌تواند بدون ارتباط باشد اما در گذر زمان حرفه‌ها و نوع ارتباط‌شان تغییر کرده است؛ زمانی سنتی بوده و زمانی مدرن. اقتضای حرفه به لحاظ اینکه یک فعالیت اجتماعی هست، ناگزیر از برقراری ارتباط است. این ارتباط هم بنا به تغییر زمانه از سنتی به مدرن تغییر پیدا می‌کند. در یک دوره‌ای این ارتباطات اجتماعی بسیار ساده بود و رفته رفته ارتباطات گسترده‌تر شد و از شهر به استان و به کشور و نهایتا بین‌المللی شده است.
یعنی امروز بحث ارتباط، جهانی است و البته منظور از ارتباط هم ارتباط درون سازمانی و هم ارتباطات برون سازمانی است.
رکن دوم، سرمایه است. دو نوع سرمایه داریم، یکی سرمایه‌های مادی که هر کارخانه و هر کارگاه که می‌خواهد فعالیتی داشته باشد، ناگزیر از تهیه سرمایه برای شروع فعالیتش است. این سرمایه مادی شامل محیط، ابزار، منابع انسانی، پول و … است. یک نوع سرمایه هم سرمایه معنوی است که مهم‌ترین بخش آن، رفتار و اخلاق حرفه‌ای است. هر حرفه‌ای یک سلسله مقرراتی دارد که در گذشته تحت عنوان فتوت‌نامه‌ها تعریف می‌شد که افراد باید مقررات اخلاقی تعیین شده در فتوت‌نامه‌ها را رعایت می‌کردند و در آن برای خودشان یک سلسله مبانی و اصول را تعیین می‌کردند. مثل فتوت‌نامه چیت‌سازان، فتوت‌نامه آهنگران و … امروزه این موضوع در غالب چشم‌انداز یا منشور اخلاقی یا مأموریت این موضع بیان می‌شود.
مأموریتی برای سازمان تعریف می‌شود که در حقیقت اصول اخلاقی را در آنجا درج کرده است. اگر چنانچه کسی نتواند ارتباط درست و ارتباطی که اخلاقی باشد در حرفه‌اش رعایت کند، طبیعتا اسباب تزلزل و کاهش فعالیت خودش را پدید می‌آورد.
اخلاق بر روابط درون و برون سازمان موثر است چراکه اولا خود حرفه یک فعالیت اجتماعی است که نیاز به ارتباط دارد و اخلاق بر ارتباطات تأثیر می‌گذارد. دوم آنکه خود اخلاق یک سرمایه است و اگر این سرمایه نباشد، یعنی بخش عظیمی از سرمایه در کارگاه از دست رفته است.
یعنی صرفا با تولید خوب، استخدام نیروی انسانی ماهر و داشتن سیستم‌های به‌روز تولیدی نمی‌توان حرفه را پیش برد چون بخش عظیمی از آن حرفه، اخلاق است که سرمایه معنوی حرفه است. نمونه‌هایی از این موضوع وجود دارد که تاثیر اخلاق را بر روابط درون و برون‌سازمانی مشخص می‌کند.
به عنوان مثال تحقیقی در ارومیه در مورد کارکنان سازمان برق این شهرستان انجام شد و پرسشنامه‌ای را در اختیار ۱۱۳ نفر با روش سرشماری کامل قرار دادند. این پرسشنامه شامل سه قسمت «اخلاق حرفه‌ای»، «مسئولیت اجتماعی» و «پاسخگویی سازمانی» بود. نتایجی که از این تحقیق گرفته شده جالب توجه است و می‌گوید که بین اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت اجتماعی و همچنین بین مسئولیت اجتماعی و پاسخگویی رابطه مثبت و معنی‌داری هست. یعنی اخلاق حرفه‌ای، رابطه مثبت با پاسخگویی قوی و خوب را در بین نیروهای آن سازمان با مردم ایجاد کرده است که نشان می‌دهد بین اخلاق و پاسخگویی خوب و مناسب، یک رابطه معنادار و مستقیم هست. البته با تعهد هم ممکن است رابطه پیدا کند، اما به صورت غیرمستقیم. یعنی هر جا اخلاق بالا برود، پاسخگویی به مردم و ارتباط با آنها هم بهتر خواهد شد و بالعکس.
در مثال دیگری زیرساخت اخلاقی را برای سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه که ابتدا مرکز آن در اروپا بود، طراحی کردند و یک سلسله گزاره‌هایی را برای تمام سازمان‌های اقتصادی دنیا فرستادند تا آنها در سازمان‌های خود رعایت کنند.
تعهد رهبران، سیاست‌مداران و مدیران به رعایت امور اخلاقی اولین اصلی است که این سازمان بین‌المللی به سازمان‌های اقتصادی دنیا اعلام می‌کند. همچنین استراتژی، سیاست‌ها، قوانین و مقررات دقیق و لازم اخلاقی توصیه می‌شود.
سیستم‌ها و مکانیزم‌های انگیزشی برای تشویق به انجام رفتار اخلاقی از دیگر گزاره‌های مورد توجه این سازمان است و نشان می‌دهد اگر اخلاق بر یک سازمان اقتصادی تاثیر نداشت و بر ارتباط و روابط آنها تاثیرگذار نبود، هرگز این موارد توسط این سازمان مطرح نمی‌شد
مبحث اخلاق، دیدگاه خاصی مثل اسلام یا مسیحیت و غیره ندارد. در هر اقلیمی اخلاقیاتی تعریف شده است که از چند منبع سرچشمه می‌گیرد و یکی از این منبع‌ها فطرت انسان است که نیاز به دین ندارد.
همه مادرها روی کره زمین، فرزندان‌شان را دوست دارند. مهرورزی مادر یک نکته اخلاقی است که ارتباطی به دین ندارد. یا اینکه همه انسان‌ها از ظلم متنفر هستند که این موضوع ارتباط به ملیت یا اعتقادات فرد ندارد. دلایل و استدلال عقل‌پسند کافی برای پذیرش اخلاق از دیگر گزاره‌های این سازمان بود تا عقل به کار انداخته شود تا گزاره‌های اخلاقی خوب را بپسندند و انتخاب کنند. به دلیل امکان وجود سنت‌های غلط و نابه‌جای اخلاقی در سازمان‌های اقتصادی دنیا، مانند خرافات هر فرهنگ، این سازمان پیشنهاد کرده است که گزاره‌های عقلانی اخلاقی انتخاب شوند.
موارد فوق نمونه‌ای بود از پژوهش‌های علمی انجام شده در خصوص اخلاق که بر روابط فردی، اجتماعی و سازمانی اثرگذار بوده و برای موفقیت سازمان‌ها می‌بایست مد نظر قرار گیرد.

چه عوامل و شاخص‌هایی از اصول اخلاقی کسب و کار می‌تواند در ارزیابی عملکرد سازمان‌ها مؤثر باشد؟
به منظور روشن کردن عوامل و شاخص‌های اخلاقی تاثیرگذار بر ارزیابی عملکرد سازمان و ارائه پاسخ دقیق، باید ببینیم که اخلاق سازمانی اصولا دارای چه مولفاتی است. مولفات رابطه بین اخلاق و نتایج مثبت عملکرد در ارزیابی‌ها را به خوبی نشان می‌دهد.
شاخص‌ها از دو منظر، سازمانی و فردی قابل بررسی هستندو می‌توان هر دو را از منظر اسلام و اخلاق حرفه‌ای به صورت جداگانه بررسی کرد.
شاخصه‌های اخلاق درون سازمانی و برون سازمانی از منظر حضرت علی علیه السلام در نهج‌البلاغه:
-پرهیز از رشوه‌خواری و رانت‌خواری
– ارزشیابی شایسته کارکنان :حضرت علی تاکید زیادی روی ارزشیابی شایسته کارکنان دارد .یعنی نمی‌شود کارکنان را رها کرد. تعبیری در مدیریت است که می‌گویند اعتماد خوب است، اما احتیاط بهتر است. منظور از احتیاط، ارزیابی کردن و خوب را از بد متمایز نمودن است. زمانی که فرد را ارزشیابی می‌کنیم بدین معنی است که فرد را در بوته نقد قرار داده، از فرد، سوالاتی شفاهی یا عمل او را کنترل می‌کنیم و با ارزیابی فرد، شایستگی‌های او با اعتماد بی جا رها نشده است.
– نظارت عادلانه : در سازمان حتما باید نظارت عادلانه داشته باشیم و نباید به این صورت باشد که از فردی، کاه را ببینیم و از فرد دیگر کوه را نبینیم. اگر عدالت را در نظارت درنظر بگیریم، مطمئن خواهیم بود که سازمان ما یک سازمان پویا، جوان و شاداب خواهد ماند، در غیر این صورت نباید به رشد آن سازمان امید بست.
شرح صدر :درهر سازمان مدیران در سه سطح کفی، میانی و ستادی باید شرح صدر داشته باشند تا موجب رشد سازمان شوند. یعنی به عنوان مثال این طور نباشد که به استناد یک گزارش، تصمیمات کلان و اثرگذاری بگیریم که بر همه سازمان تاثیر بگذار و نباید به گزارشات دریافتی اکتفا کنیم.
مثالی هست که می‌گویند اگر سنگ را در حوض کوچکی بیندازیم، موج بزرگی به وجود می‌آید اما اگر در دریا بیندازیم، اثر زیادی نخواهد داشت. بنابراین باید دریادل شویم و این یک ویژگی اخلاق سازمانی است. چون نمی‌توانیم ورودی‌ها را ببندیم و ورودی‌های ناگوار و ناخوشایند هم وجود دارند. اما مدیران تصمیم‌گیر در سازمان‌ها باید با فراخ صدر، بهترین تصمیمات را اتخاذ کنند.
گزینش صحیح: همچنین اگر گزینش صحیح وجود نداشته باشد، یعنی ورودی کنترل نشده است. این همان مطلب «پیشگیری بهتر از درمان» است. در جامعه‌ای که بیماری مثل کووید ۱۹ وجود دارد، اگر پیشگیری وجود داشته باشد، به مراتب بهتر مدیریت انجام می‌شود. پس منظور از گزینش این است که ورودی را تنگ بگیریم. افراد صالح، سالم و با علاقه وارد سازمان بشوند.
مشخص است که با داشتن شاخص‌های فوق، در ارزیابی عملکرد سازمان نمره خوبی کسب خواهیم کرد.

شاخص‌های اخلاقی برون سازمانی
برخورد قاطع با خیانت کارگزاران : از منظر حضرت علی (ع) یکی از شاخص های اخلاقی برون سازمانی برخورد قاطع با خیانت کارگزاران است . اگرچه این موضوع در خارج از سازمان بوده اما بر روی موفقیت سازمان اثرگزار خواهد بود. یعنی اگر با افراد خاطی بیرون از سازمان برخورد قاطع داشته باشیم، در اخلاق و در نهایت برارزیابی عملکرد سازمان تاثیر خواهد گذاشت. صرفه‌جویی در مصرف اموال عمومی: نیز اهمیت دارد. چند مدل مالکیت داریم مانند مالکیت خصوصی، مالکیت عمومی، مالکیت دولتی. در این سه حوزه اگر صرفه‌جویی نماییم، به تبع، یک الگو و یک متد را برای درون سازمان گذاشته‌ایم. چون درون نگاهش به بیرون است و این در ارزیابی عملکرد سازمان موثر خواهد بود. وقتی قواعد و چارچوب‌های بیرون را درست کنیم تاثیراتش بر درون سازمان تاثیر خواهد کرد. احترام به حقوق مردم : در خصوص احترام به حقوق مردم و جامعه نیز باید گفت اگر در عدم ایجاد آلودگی صوتی، هوا، محیط، آب و جنگل و محیط زیست سعی شود و به حقوق جامعه احترام بگذاریم، بر اخلاق افراد تاثیر خواهد گذاشت و طبیعتا در ارزیابی عملکرد موثر خواهد بود.