تهاتر یا مبادله کالا به کالا، قدیمی ترین شکل انجام مبادلات در جهان به شمار می رود و بازار تهاتری بازاری است که معاملات در آن بر اساس مبادله مستقیم کالا یا خدمات یک طرف با کالا یا خدمات طرف دیگر بدون دخالت پول صورت می گیرد.

محمدرضا آذین

بازار مبادله پایاپای کالا که در دنیا به نام بارتر معروف است یکی از شیوه های سنتی معامله است که اکنون با استفاده از ابزار مبادلات، به صورت نوین درآمده است. این روش معامله نیاز به پول نقد ندارد و با استفاده از مبادله مستقیم کالا یا استفاده از ابزارهای اعتباری و اسنادی پرداخت، مشکلات بسیاری را از بخش تولید و صنعت کشور که نقدینگی بزرگترین چالش آنان است ، حل می کند.

تهاتر یا مبادله کالا به کالا، قدیمی ترین شکل انجام مبادلات در جهان به شمار می رود و بازار تهاتری بازاری است که معاملات در آن بر اساس مبادله مستقیم کالا یا خدمات یک طرف با کالا یا خدمات طرف دیگر بدون دخالت پول صورت می گیرد. در تهاتر سنتی ، به دلیل محدود بودن و تطابق زیاد نیازها و تولیدات دوطرف، معاملات کاملا به صورت مستقیم و یا پایاپای انجام می شد ولی امروزه به علت تنوع و گستردگی نیازها و تولیدات امکان تبادل مستقیم بین دوطرف کمتر است.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه دچار ابر تورم شد و روبل روسیه در اواخر دهه ۹۰ میلادی سقوط کرد.  در این زمان بود که تهاتر شکل متداول مبادلات و معاملات اقتصادی شد.  در سطح بین الملل، کشورهایی نظیر هند و اوکراین موافقت کردند با روسیه به تبادل کالا و تهاتر بپردازند.  این مبادلات پایاپا از دید دیگر کشورها به منزله بیرون رفتن روسیه از گردونه رقابت بود.  روسیه بدهی های سنگینی بر دوش داشت و تهاتر باعث شد تا طلا و ذخیره ارزی این بدهی ها را پرداخت کند. 

مورد مشابه دیگر، عراق و برنامه«نفت در برابر غذا»است.  عراق نیز تحت تحریم های غرب بود و با وجود ذخایر غنی نفت، با کمبود شدید مواد غذایی اولیه مواجه.  البته در این مورد تحریم ها بسیار گسترده بودند و تقریبا کل ابعاد اقتصادی عراق را در بر می گرفت.  ضوابط انجام تهاتر برای عراق نیز توسط تحریم کنندگان تعریف شده بود.  چون عراق گزینه های دیگری هم داشت، موافقت کرد تا نفت خود را با تخفیف قابل ملاحظه ای به هند بدهد تا گندم و برنج بگیرد. 

در بازارهای تهاتری نوین بایستی یک وسیله مبادله اعتباری تعریف کرد تا با مبادله آن میان اعضا، چرخه تهاتری به صورت شفاف و روان انجام پذیرد و بدین ترتیب کسی که سند مبادله و یا کارت اعتباری در اختیار داشته باشد می تواند با خرید کالا و یا خدمات موردنیاز خود در بازار تهاتری آن اعتبار را هزینه کند و عرضه کنندگانی که کالا یا خدمات خود را در این بازار در قبال دریافت آن سند اعتباری می فروشند می توانند دوباره در همین بازار ملزومات خود را با کمترین نیاز به گردش نقدینگی تهیه کند.

با توجه بر این که تهاتر در تجارت های داخلی متداول تر از تجارت بین المللی است.  ناکارآمدی های تهاتر در بازار داخلی کشورمان بر کسی پوشیده نیست.  آنهایی که دست به مبادله پایاپای کالا می زنند باید از قیمت های بازار و ارزش های طیف وسیعی از کالا و خدمات اطلاع داشته باشند تا بتوانند تشخیص بدهند که معامله ای منفعت دارد یا خیر. 

بازارهای تهاتری از این قابلیت برخوردارند که در دوران رکود اقتصادی امکان انجام فعالیت های بهینه اقتصادی را با تسهیل مبادلات در سطح بازار به وجود آورند و با استفاده از یک سند اعتباری برای انجام معاملات، مشکل کمبود نقدینگی در بازار را برطرف سازند.

در حال حاضر بالغ بر ۱۰۰ کشور دنیا مدلی  را تحت عنوان (بارت) پیاده سازی کرده اند و مشغول فعالیت هستند. ابزار مبادلات در بازار تهاتری ایران میتوان برات را در نظر گرفت. این برات ها دارای تضمین بانکی جهت پرداخت در زمان سررسید هستند در واقع در چرخه معاملات میان افراد و شرکتها نیاز به این نیست که افراد بر سر یک میز بنشینند و در مورد تبادل مستقیم کالا و خدمات ، با یکدیگر توافق کنند، بلکه هر کس براساس کالا یا خدماتی که عرضه می کند اعم از تولیدی، خدماتی، کشاورزی، صنعتی و بازرگانی دارای یک میزان اعتبار به صورت برات می شود و با این براتها می تواند از طریق اعضای دیگر بازار، کالا ، خدمات و یا املاک موردنیاز خود را تهیه کند.

در واقع با استفاده از این روش می توان براتهای ریالی را تبدیل به براتهای ارزی کرد که این مساله مورد حمایت کنوانسیون ژنو نیز است. ایجاد زمینه برای تهیه مواد اولیه تولیدکنندگان در ازای فروش محصول تولیدی آنها ، امکان افزایش ظرفیت فروش ، امکان اخذ وامهای کم هزینه ، کاهش هزینه معاملات و قیمتها ، امکان تامین اعتبار سریع جهت انجام معاملات و مبادلات از دیگر اهداف و مزایای بازارهای تهاتری است.

هم اکنون در خاورمیانه کشورهای ترکیه و لبنان مبادلات پایاپای زیادی را دارا هستند ولی در کشورهای پیشرفته این سیستم ، رشد بسیار بیشتری داشته است. مطابق آمارها بیشترین رشد مربوط به امریکاست که شروع کننده این بازار بوده است و بعد از آن کشورهایی مانند کانادا و کشورهای اروپایی نظیر آلمان و هلند قرار دارند. براساس آمار منتشره از سوی انجمن بین المللی مبادلات تجاری ایرتا ، حدود ۳٫۲ تریلیون دلار از گردش مالی اقتصاد دنیا در بازارهای تهاتری مدیریت می شود.

 البته مشکلات اقتصادی نیز در تهاتر وجود دارد برای مثال، وقتی نفت مبادله می شود، قیمت نفت در بازار را می دانیم. ولی ممکن است در سایر کالاها به این سرعت قیمت کالا مشخص نشود ویا  پیدا کردن تعداد یا مقدار لازم کالا برای اینکه تهاتر مقرون به صرفه باشد می تواند دشوار باشد. همچنین رسیدن به توافق زمان می برد چرا که ارزش کالاهایی که دو طرف مبادله می کنند باید درست تعیین شود.  یا برای پیدا کردن طرف های تجاری اغلب نیاز به واسطه و دلال است.  یا این که واردات ارز را به کشور محدود کند. اما با بحران نقدینگی که بر شرایط اقتصادی کشور تحمیل شده است از روش های گوناگون مبادلاتی بایستی چرخه اقتصادی را به حرکت درآورد.