نیره توکلی

تا همین چند دهه قبل، یعنی سه دهۀ آخر قرن بیستم، مطالعۀ خانه‌داری، به عنوان موضوع پژوهش‌های علمی و جامعه‌شناختی، کار عجیبی به شمار می¬آمد. وقتی که نویسنده و جامعه‌شناسی، به نام آن اوکلی، پژوهشی دربارۀ کار خانگی را برای رسالۀ دکترای جامعه‌شناسی‌اش انتخاب کرد، به گفتۀ خودش «تشکیلات دانشگاهی را حیرتزده کرد».

زیرا که کار خانگی، به همان اندازۀ خصوصیات زیست‌شناختی زنان، نتیجۀ طبیعی و بدیهی فیزیولوژی به شمار میآمد و در خور بررسی جامعهشناختی تشخیص داده نمی‌شد. کارهای او و پژوهشگران دیگر مطالعات زنان ، علاوه بر بسیاری خدمات دیگر، به روشن شدن دو نکته کمک کرده است:

اول اینکه علوم مختلف از لحاظ جنسیتی خنثی نیستند و از لحاظ ساختن پیش‌فرض­‌ها و فرضیات علمی، از لحاظ انتخاب موضوع­های تحقیق، از لحاظ روش­های تحقیق و از لحاظ توصیف و تفسیر و تحلیل نتایج سوگیری مردانه دارند. در نتیجه، ابعاد یا موضوعاتی که با جهان­نگری مردانه جور در نمی­آمده اغلب یا نادیده گرفته شده­اند یا خارج از قلمرو جامعه­‌شناسی به شمار آمده­‌اند.

پیش از آن هم مارکسیست­ها، با اشاره به اینکه سرمایه­‌داری از کار زنان در خانه به رایگان  استفاده می­‌کند تا با عرضۀ خدمات خانگی نیروی کار کارگران را برای کار در بیرون خانه و کارخانه و صنعت آماده کنند بر این موضوع تأکید کرده بودند که، بدون خدمات زنان در خانه، کارگران و کارکنان مرد قادر به انجام کار در بیرون خانه نیستند. همچنین از زنان به عنوان ارتش ذخیرۀ کار نام برده بودند، یعنی در مواقع لزوم، مانند جنگ­های جهانی، این زنان بودند که با مزد کمتر همان کارهای مردان را که به جبهه رفته بودند دنمبال می­‌کردند. کاری که جامعه‌شناسان پژوهشگر مطالعات زنان انجام دادند این بود که ثابت کردند که کار خانه‌­داری کاری است چندوجهی، بدون حمایت قوانین کاری، بدون ساعات مشخص و بدون محدودۀ مشخص از لحاظ کمی و کیفی.  بدین معنا که نشان دادند خانه­‌داری شکلی از کار که است که به نیروی بدنی و مایه گذاشتن از عاطفه نیاز دارد و دوم ساعاتی را که زنان برای کار خانه صرف می­کنند، به اضافۀ کار در ازای حقوق یا به جای کار در مقابل حقوق محاسبه کردند. به عبارت دیگر، تأکید کردند که درست است که زنان از جان و وقت و زندگی و جسم و روح و عاطفۀ خود مایه می­‌گذارند، اما کارهایی مانند خانه­‌داری و مادری و بچه­داری، که طبیعی و غریزی و زیستی به شمار می­آید، در بیرون خانه کار سزاوار حقوق است و معادل پولی دارد. ولی این موضوع از لحاظ تقسیم منابع قدرت، که شامل قدرت اقتصادی و داشتن منبع مالی و قدرت تصمیم­‌گیری و انتخاب برای تداوم یا قطع کار و قدرت قانونی می­‌شود، نادیده گرفته می‌­شود.

افزون بر آن، معمولاً کار بیرون از خانه برای زنان هم باعث نمی­شود که در کار خانه­‌داری آنان چون و چرا ایجاد شود. زنان همچنان پرستاران و پرورش‌­دهندگان و آشپزها و انجام دهندگان خدمات خانگی به شمار می‌­آیند.

پژوهشگران مطالعات زنان، به هیچ وجه در پی کم ­اهمیت نشان دادن کار خانگی نیستند، اما آنچه بینش جدید به شمار می­آید این است که، همان طور که مردان در ازای خدماتی چون معلمی، آشپزی، پرستاری، نظافت و مدیریت نهادهای بیرون از خانه حقوق می­گیرند و حق انتخاب دارند، در خانه هم می­توانند بخشی از این خدمات را برایگان سهیم شوند تا زنان هم بتوانند، به تناسب مهارت­ها و توانایی­ها و ارادۀ خود، بخشی از این خدمات را در داخل یا بیرون خانه در ازای حقوق انجام دهند. بدین ترتیب، در افسانۀ پیوند ذاتی و بیولوژیک زنانگی و کار خانگی باید تشکیک کرد.

چون این کارها را مردان هم انجام میدهند و وقتی زنان یا مردان در بیرون خانه انجام میدهند، حقوق میگیرند؛ چون با غریزی بودن و فیزیولوژیک بودن فاصله دارد. کار غریزی و بیولوژیک در طول قرنها ثابت و تغییر ناپذیر ایت. مثل کندویی که زنبور عسل قرنهاست دارد میسازد. از لحاظ هندسی بی نقص است، اما نه تنوعی در آن است و نه تغییری. کار خانگی در طول قرنها و در جاهای مختلف جغرافیایی و فرهنگی و صنعتی و پیش¬سرمایه داری و غیره، بسیار متنوع و غیر استاندارد و متغیر است. چیزی که در جایی جزو وظایف مادرانه و همسری و زنان در خانه به شمار میاید، در جای دیگر و زمان دیگر ممکن است بردگی یا فضولی یا بی فرهنگی به شمار آید. چون با فکر و فرهنگ و سنت و پیشرفت یا وسایل و طبقه و قوم و اقلیم و…..سر و کار دارد. پس متغیر بودن و غیر استاندارد بودن و نسبیت فرهنگی و جنسیتی در ذاتی و بیولوژیک بودن زنانگی و کار خانگی تردید ایجاد میکند.

*جامعه‌­شناس و پژوهشگر مطالعات زنان