براساس آمارهای منتشر شده از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی درآمدهای غیررسمی نسبت به سال‌ گذشته افزایش یافته است، درآمدهایی که نه عوارض و نه مالیات می‌پردازند و نه کمکی به رشد اقتصادی می‌کنند. این درآمدهای غیررسمی با توجه به وضعیت نابسامان اقتصادی طی سال‌ها شکل گرفته است و نمی‌توان آن را جدا از اقتصاد رسمی کشور دانست ولی نکته مهم این است که این درآمدهای غیررسمی به رشد اشتغال غیررسمی و همچنین آسیب به بخش تولید کشور منجر می‌شود که همین الان هم رمقی برای آن باقی نمانده است.   براساس آمار رسمی درآمدهای غیرشغلی مردم در سال جاری افزایش داشته است، چرا و چطور چنین درآمدهایی در اقتصاد شکل می‌گیرد؟ بخش بزرگی از گردش مالی اقتصاد ما مرتبط به دلالی و واسطه‌گری بوده و مربوط به امروز و دیروز نیست و طی حداقل سال‌های بعد از انقلاب وجود داشته یعنی بخش غیررسمی در اقتصاد ایران از اول هم بسیار برجسته بوده است. به صورت طبیعی هم وقتی که شرایط کشور تحت تاثیر مسائل مختلفی مثل تورم، تحریم، کرونا یا حوادثی که در بخش اقتصاد اصلی قرار می‌گیرد خودبه‌خود فضا برای این اتفاق مهیا می‌شود. هر عاملی که شرایط قانونی و رسمی بازار کار کشور را تحت‌الشعاع قرار دهد و از حالت طبیعی خارج کند خودبه‌خود شرایط برای کارهای غیررسمی حتی بحث‌های دستفروشی، اقتصاد زیرزمینی و کارهای غیرقانونی در کشور فراهم می‌کند. این بدین معنا نیست که مشاغلی مانند دستفروشی، کارهای دلالی و واسطه‌گری به‌هیچ‌وجه در اقتصادهای توسعه‌یافته و کاملا منطقی وجود ندارند، اما میزان و محدوده آنها بسیار مشخص است. متاسفانه در اقتصاد ایران که بیشتر اقتصاد خدماتی است تا اقتصاد مولد، بخش واسطه‌گری و کارهای غیررسمی معمولا بیشتر است و طی سال‌هایی که مشکلات تحریمی شدید شد و کرونا شیوع پیدا کرد، تورم هم به این کارها دامن ‌زد. یعنی کارهای غیررسمی را برای رشد مستعد کرد.   نقش تحریم‌ها را در بروز فعالیت‌های غیررسمی چقدر موثر می‌دانید؟ باید به این نکته توجه داشته باشیم که بیشترین مشکل ما در فعالیت‌های بازار کار ناشی از اثر تحریم‌هاست، از طرفی درست است که الان کرونا موضوع بسیار مهمی است که توانسته بازار کار را تحت تاثیر قرار بدهد ولی عامل اساسی برای ایجاد کارهای غیررسمی و تورم شدید که خودش بستری برای فعالیت غیررسمی، غیرقانونی محسوب می‌شود، تحریم‌ها هستند. الان ما هم تحت تاثیر تحریم‌های شدید آمریکا هستیم که حتی کشورهای دیگر به دلیل ترس از تحریم شدن در صورت همکاری با ایران، با آن همراه شده‌اند، ضمن اینکه خود کرونا تاثیر بسیار جدی‌ای را در بخش خدمات داشته و چون اقتصاد ما عمدتا خدماتی است خیلی راحت خودش را نشان داده و باعث شده تا شرایط برای کارهای غیرقانونی، دلالی و واسطه‌گری فراهم شود.  بازار مسکن در ماه‌های اخیر شاهد حضور دلالان و واسطه‌گران زیادی بوده و رشد قیمت‌ها در این بخش موید این موضوع است، آیا این بازار محل مستعدی برای درآمدهای غیررسمی شده است؟ یکی از بازارهای بسیار پررونق و به لحاظ ریالی با مبلغ بالا بخش مسکن در ایران است. مسکن دو بخش دارد یکی اینکه بازار گسترده‌ای را به دلیل مصالح مختلفی که نیاز دارد، در ایران فعال می‌کند و دوم اینکه همیشه به‌عنوان کالای سرمایه‌ای از اول انقلاب در ایران مطرح بوده و توجه مردم برای سرمایه‌گذاری در این بازار زیاد است در عین حال نه فقط مردم بلکه سازمان‌ها و ارگان‌های رسمی هم معمولا در بازار مسکن حضور فعال دارند. توجه کنید وقتی چنین بازار پرمنفعتی در کشور وجود داشته باشد نه تنها سازمان‌ها و ارگان‌ها و مردم بلکه محل بسیار خوبی برای دادوستد دلال‌ها و واسطه‌گران می‌شود و چون مبلغ ریالی در بخش دادوستد مسکن بسیار خوب و قابل توجه است بخش زیادی از مبادلات در حوزه پولی و مالی و گردش اعتباری در کشور مربوط به همین بخش است. دلالان و واسطه‌گران در بخش مسکن بسیار فعال‌اند چراکه بخش بزرگی از این بازار غیررسمی است و خیلی از کسانی که در این محل فعالیت می‌کنند هیچگونه شناسنامه شغلی دقیقی ندارند. حتی بخش بزرگی از دفاتر و مشاوران املاکی که در این بازار فعالیت دارند، به صورت غیررسمی فعالیت می‌کنند. یعنی تحت نظارت اتحادیه مشاوران املاک یا سازمان مسکن و شهرسازی و شهرداری نیستند و وقتی آنها نمی‌تواند این بخش را رصد کنند بخشی از درآمدهای رسمی در کشور مربوط به کارهای غیررسمی می‌شود.  فعال نبودن بازارهای رسمی در سایر بخش‌ها آیا در شکل‌گیری بازار غیررسمی موثر است؟ در بخش‌های دیگر هم وقتی بازار رسمی فعال نیست بخش غیررسمی گردش مالی دارد، یعنی واسطه‌گری‌هایی که برای خرید و فروش صورت می‌گیرد قسمتی از درآمدهای غیررسمی را شکل می‌دهد، به‌عنوان مثال در بخش لوازم خانگی بازار رسمی ما در عین حال که به دلیل عدم واردات رونق پیدا کرده است ولی توجه کنید که کالاهای غیر تولید داخل هم به صورت دلالی و واسطه‌گری و از مجاری غیررسمی نظیر مرزها یا اقدام برخی از شرکت‌ها و سازمان‌ها و افراد با نفوذ برای واردات، وارد کشور می‌شود و این بخش معمولا شکل رسمی ندارد چون ورود این کالاها به کشور ممنوع بوده و به دلیل تحریم نمی‌تواند از مجاری رسمی ثبت سفارشی برای این کالاها صورت بگیرد. خود دستفروشی و به هر حال دادوستد کالاهای غیررسمی در کشور داغ است، به‌عنوان مثال وقتی کالایی نظیر خودرو که نه واردات در این بخش وجود دارد و نه تولیدات جواب تقاضاها را می‌دهد، بازار خودرو جزو بازارهای نیمه فعال محسوب می‌شود برای همین قیمت رسمی خودرو در کشور با قیمت آن در بازار غیررسمی اختلاف معناداری،‌ دارد، بنابراین الان بازار رسمی ایران به دلیل تحریم و کرونا بازار کوچکی است. اینکه بازار غیررسمی نسبت به گذشته بیشتر شده به این دلیل است که معمولا فساد و کارهای غیرقانونی در بسترهایی شکل می‌گیرد که عرضه و تقاضا حالت طبیعی خودش را از دست می‌دهد و شرایط برای کارهای غیرقانونی مستعد می‌کند.   با توجه به پیشی‌گرفتن کارهای غیررسمی از رسمی آیا می‌تواند به ایجاد اشتغال رسمی آسیب بزند؟ قطعا اینطور است. ما یکسری امکانات را در کشور که بخشی از آن حاکمیتی و دولتی است فراهم می‌کنیم تا شرایط برای کسب‌وکارها تسهیل ‌شود، کسانی که در مجاری رسمی فعالیت ندارند، ولی از این امکانات استفاده می‌کنند باعث ایجاد تنگناهایی برای فعالیت رسمی می‌شوند.